«خمس مال »؛ مبنا و نحوۀ محاسبه و وجوه اشتراک و افتراق آن با رویه های متداول در حسابداری (نسخه جدید)
تهیه و تالیف: دکتر حمیدرضا کیهانی
- مقدمه
بخاطر دارم زمانیکه درصدد نگارش این نوشتار بر آمده بودم ، در ابتدا صرفا نظر بر ذکر مبناء و نحوه محاسبه خمس مال ، و موارداشتراک و ناهمسویی آن با حسابداری را در ذهن می پروراندم ، لیکن در انتهاء ، به نکات حیرت آوری دست یافتم که در خاتمه این مقاله و تحت عنوان «بحثی جدید» خواننده نیز متعجب از این یافته خواهد شد .
- مروری گذرا بر تاریخ خمس :
قرآن کریم آیه 41 از سوره مبارکه انفال را به خمس اختصاص داده و این گونه بیان داشته است ” بدانید هر گونه غنیمتی به دست آورید ، یک پنجم آن برای خدا ، برای پیامبر ، برای نزدیکان ، یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه است ، اگر …… ” . در شأن نزول آیه خمس چنین آمده که در بامداد روز جمعه 17 ماه رمضان سال دوم هجری ، در نخستین درگیری بین مسلمانان و قریش در کنار چاههای بدر ، مسلمانان پیروز شدند و غنیمت فراوانی نصیب آنها گشت. در تقسیم آن ، بین جنگاوران ، نگهبانان شخص پیامبر و گرد آورندگان غنایم نزاع درگرفت که نزول آیه مذکور تکلیف را مشخص نمود .
- آیا میشودتوزیع خمس مال در جامعه را بعنوان یک عامل تعدیل کننده ثروت و ریشه کن کردن فقر در جامعه دانست؟
1-3- همانگونه که مالیات بعنوان یکی از عوامل تعدیل ثروت و از ابزارهای مهم دولتها در اداره امور مملکت و تصمیم گیری های اقتصادی است، خمس مال نیز چنانچه به درستی محاسبه ودر مصارف مشخص شده خود خرج شود ،آنرامیتوان از عوامل موثر در تعدیل ثروت ، ریشه کن کردن فقر در جامعه دانست و این موضوع میتواند، بیانگر فرهنگ غنی مذهب شیعه بر سایر مذاهب باشد .
2-3- اگر هم اکنون محاسبه گران و پرداخت کنندگان خمس مال در جامعه اسلامی مان بسیارکم تعدادوکمرنگ شده اند ، علت آنرا باید در نحوه و زمان درست مصرف کردن آن توسط عوامل توزیع آن دانست، و نه در آثار روشن و تأثیرپذیر آن در جامعه!
- مبناء و محاسبه خمس مال ، و موارد اشتراک و افتراق آن با رویه های مورد عمل در حسابداری
1-4- سال خمسی
- در محاسبه خمس مال، عیناً بمانند رویه متداول در حسابداری ، انتخاب یک دوره مالی ، مفروض است. لذا شخص در ابتدا باید برای خود ” سال خمسی ” یا به عبارتی ” دوره مالی ” تعریف کند . این دوره مالی یکسال است که می تواند ” شمسی ” یا ” قمری ” باشد .
2-1-4-تعیین مبداء سال خمسی
بهتر است، تاریخ اولین درآمد شخص، تاریخ شروع و یا مبداء سال خمسی و یکسال بعد نیز پایان سال خمسی انتخاب شود. در رویههای متداول در حسابداری، اولین روز سال مالی واحد تجاری مبدا فعالیت و یکسال بعد، پایان سال مالی آن واحد می باشد.
2-4- مبنای محاسبه خمس مال
1-2-4- همانگونه که در روش مورد عمل در حسابداری کلیه واحد های تجاری مشمول، موظفند در پایان سال مالی از محل سود خالص عملیات یکساله خودکه حاصل تفاوت درآمدهاو هزینه های واحد تجاری میباشد مالیات عملکرد خود را به دولت، در جهت تامین مخارج کشور بپردازد. در مذهب شیعه نیز پرداخت خمس مال اضافی در پایان سال خمسی ضروری است.
2-2-4- طبق نظر علمای شیعه و برگرفته از فقه اسلامی ، موارد ذیل مشمول محاسبه خمس مال میشود:
- منفعت کسب 2- معدن 3- گنج 4- مال حلال مخلوط به حرام 5- جواهری که از طریق غواصی از دریا بدست آید 6- غنیمت جنگ 7- زمینی که کافر ذمی از مسلمان بخرد
در این مقاله به جهت اختصار به محاسبه خمس مال از محل« منفعت کسب» می پردازم وکسب اطلاع از سایر موارد که موضوعیت کمتری دارد را به خوانندگان عزیزمیسپارم
3-4- محاسبه خمس مال از طریق منفعت کسب :
هرگاه انسان از طریق تجارت ، صنعت یا کسب های دیگر، مالی به دست آورد که آن مال از مخارج سال خود او و افراد تحت تکفلش زیاد بیاید . باید خمس آن ، یعنی یک پنجم آن را بشرح زیرمحاسبه، تا صرف امور تعیین شده شود:
1-3-4-روش محاسبه خمس مال:
|
شرح عملیات |
|
مبلغ |
|
موجودی نقد در پایان سال خمسی ( به ارزش روز ) |
|
×× |
|
سرمایه گذاریهای کوتاه مدت ( به بهای تمام شده ) |
|
×× |
|
حسابها واسناد دریافتنی ( به بهای تمام شده و پس از کسر هر گونه کاهش ارزش ) موجودی موادوکالا و ارزاق( به بهای تمام شده و پس از کسر هر گونه کاهش ارزش ) پیشپرداختها |
|
×× ×× ×× |
|
دارایی های ثابت مشهود (به بهای تمام شده) دارایی های ثابت نامشهود (به بهای تمام شده) |
|
×× ×× |
|
سرمایه گذاری های بلند مدت ( به بهای تمام شده) |
|
×× |
|
جمع دارایی ها |
|
×× |
|
کسر می شود : |
|
|
|
اموال و تجهیزات بکار گرفته شده در زندگی(که بیش از حدود شئونات زندگی فرد باشد و به بهای تمام شده) |
|
(××) |
|
دارایی های ثابت فروخته شده طی سال خمسی و به بهای فروش دارایی های ثابت نامشهودفروخته شده طی سال خمسی و به بهای فروش |
|
(××) (××) |
|
سرمایه گذاریهای بلند مدت فروخته شده طی سال خمسی و به بهای فروش |
|
(××) |
|
بدهی های جاری مانده تسهیلات مالی دریافتی شامل هزینه مالی سهم حصه جاری |
|
(××) (××) |
|
حصه جاری بدهی های بلند مدت شامل اصل + هزینه مالی(به بهای تمام شده) |
|
(××) |
|
موارد معاف از خمس (بشرح موارد مندرج در بند 2-3-4 زیر) |
|
(××) |
|
جمع بدهی ها |
|
(××) |
|
درآمد مشمول محاسبه خمس مال، قبل از کسر مال مخمس سال قبل |
|
×× |
|
کسر میشود: مال مخمس (مال خمس داده شده سال قبل) |
|
(××) |
|
درآمد مشمول محاسبه خمس مال |
|
×× |
توضیح اینکه در رویههای مورد عمل در حسابداری برای محاسبه صورت جریان نقدی، از سود و زیان خالص دوره آغاز و پس از اعمال تغییرات ناشی از افزایش و کاهش دارایی ها و بدهیهای جاری طی سال نسبت به سال قبل ( تحت عنوان نقد حاصل از عملیات) و نهایتاً تأثیر جریانات نقدی حاصل فعالیتهای عملیاتی، سرمایه گذاری و تأمین مالی، به خالص وجه نقد در طی سال می رسیم که پس از کسر وجوه نقد ابتدای سال ، به مانده وجوه نقد در پایان سال ختم می شود . لیکن همانگونه در بند 1-3-4 اشاره شد برای محاسبه درآمد مشمول خمس مال و به جهت راحتی در عمل، روش مذکور در بالا مبنای محاسبه خمس مال قرار می گیرد .
1-1-3-4- ذکر این نکته ضروری است که وجوه نقد پایان سال شامل مسکوک ( طلا) و وجوه ارزی بوده و عیناً بمانند رویه مورد عمل در حسابداری، به ارزش متعارف و موجودیهای جنسی به قیمت تمام شده ، ملاک انعکاس در محاسبه فوق قرار خواهند گرفت .
2-1-3-4- همانگونه که در جدول بیان بالا شده است دارائیهای ثابت مشهود و نامشهود و سرمایهگذاری بلندمدت عیناً مشابه رویههای حسابداری به بهای تمام شده در محاسبه خمس مال شرکت داده میشود و پس از فروش آنها مبلغ فروش آنها از یک طرف بعنوان کاهش دارایی و از طرف دیگر بعنوان موجودی نقد در محاسبات خمس مال وارد میشود.
2-3-4 موارد معاف از خمس
به موارد ذیل خمس تعلق نخواهد گرفت ، یعنی چنانچه موارد ذیل بعنوان وجه نقد و دارایی های مشمول محاسبه خمس در پایان سال خمسی شخص موجود باشد ، باید آن را از دارایی مشمول خمس خارج ساخت .
1-2-3-4- اگر از غیر کسب ، مالی به دست آورد مثلاً چیزی به او بخشیده شود . این مورد در رویههای متداول در حسابداری بعنوان هبه تلقی و مشمول مالیات خواهد شد.
2-2-3-4- مهری را که زن از شوهر می گیرد که در حسابداری این مورد موضوعیت نخواهد داشت .
3-2-3-4- ارثی که به انسان می رسد و همچنین پول فروش آنها . که در حسابداری در خصوص اشخاص حقوقی این موضوع مورد نداشته و در خصوص اشخاص حقیقی این دارایی و اموال مشمول مالیات بر ارث خواهد شد .
4-2-3-4- اگر قیمت جنسی که برای تجارت خریده بالا برود و آن را نفروشد و در بین سال خمسی قیمتش پایین آید مقدار بالا رفته خمس ندارد . که روش مذکور عیناً بمانند روش مورد عمل در حسابداری بوده و بعد از فروش کالا ، سود حاصله مشمول مالیات قرار خواهد گرفت .
5-2-3-4- آنچه از منافع کسب شده در طی سال خمسی به مصرف خوراک ، پوشاک ، اثاثیه ، خرید منزل ، عروسی ، جهیزیه دختر ، زیارت و مانند اینها برسد ، در صورتی که از شأن او زیادتر نبوده باشد . که این عمل نیز عیناً مطابق با رویه مورد عمل در حسابداری بوده که کلیه هزینه های مرتبط با فعالیت شرکت قابل کسر از درآمد و تأثیرپذیر بعنوان یک رقم کاهنده در محاسبه مالیات بر درآمد می باشد .
6-2-3-4- مالی را که فقیر بابت خمس و زکات و صدقه مستحبی گرفته باشد . لیکن طبق رویه مورد عمل در حسابداری هرگونه هدیه و هبه بعنوان درآمد تلقی و تأثیرپذیر در درآمد مشمول مالیات می باشد .
7-2-3-4- پولی را که به عنوان امانت نزد شخص باشد که طبق رویه مورد عمل در حسابداری نیز درآمد تلقی نشده و مشمول مالیات نمی باشد .
8-2-3-4- مالی که خمس آن قبلاً داده شده است که طبق رویه مورد عمل در حسابداری سود پس از کسر مالیات به حساب سود انباشته منتقل و منبعد مشمول مالیات نخواهد بود .
9-2-3-4- مالی که قرض گرفته شود که طبق رویه مورد عمل در حسابداری نیز در حسابهای پرداختی منعکس و مشمول مالیات نمی باشد ، همچنین اقساط پرداختی آن در طی سال .
10-2-3-4- خسارت های پرداخت شده توسط بیمه ، لیکن طبق رویه مورد عمل در حسابداری اینگونه اقلام بعنوان درآمد تلقی و مشمول مالیات خواهد شد .
11-2-3-4- ودیعه مسکن در صورتی که برای اجاره مسکن ، نیاز به پرداخت آن باشد . که طبق رویه مورد عمل در حسابداری مشمول مالیات عملکرد نبوده و صرفاً در محاسبه مالیات اجاره و پس از تبدیل از سپرده به مبلغ اجاره تحت عنوان مالیات تکلیفی در محاسبه مالیات شرکت خواهد کرد .
- بحثی جدید
با توجه به آنچه در بالا گذشت می توان اینگونه نتیجه گرفت که روش شناسایی مبنای خمس با فرض تعهدی است و نه نقدی و لذا آنچه در رساله های عملیه تحت عنوان منفعت مطرح است با مفهوم منفعت در حسابداری یکی نیست ما در حسابداری منفعت را سود حاصل از عملیات خرید و فروش ، پس از کسر کلیه هزینه ها میدانیم در حالیکه تعریف منفعت در محاسبه خمس عبارت درآمد، منهای هزینه نمی گنجد بلکه بطور کلی شامل خالص کلیه جریانات نقدی ورودی و خروجی منعکس در رویدادهای مالی میباشد.
- جمع بندی مطالب
- در نهایت با توجه به موارد فوق ، جهت محاسبه خمس موارد ذیل باید رعایت گردد :
الف ) تعیین سال خمسی
ب ) تعیین مبدأ سال خمسی
ج ) محاسبه خمس طبق جدول ذیل :
محاسبه خمس در تاریخ ( پایان سال خمسی )
|
دارایی ها – ریال |
|
|
بدهی ها – ریال |
|
|
|
موجودی نقد |
×× |
|
پیش دریافتها |
×× |
|
|
سرمایه گذاریهای کوتاه مدت |
×× |
|
ذخایر |
×× |
|
|
حسابها و اسناد دریافتنی و پیشپرداختها |
×× |
|
تسهیلات مالی |
×× |
|
|
موجودی مواد و کالا |
×× |
|
سود سهام پرداختنی |
×× |
|
|
ارزاق و کالاهای مصرفی |
×× |
|
|
|
|
|
سفارشات |
×× |
|
مالیات و بیمه پرداختنی |
×× |
|
|
دارائیهای ثابت مشهود |
×× |
|
حسابهای و اسناد پرداختنی |
×× |
|
|
سرمایه گذاریهای بلندمدت |
×× |
|
جمع بدهیهای جاری |
×× |
|
|
دارائیهای ثابت غیرمشهود |
×× |
|
حصه جاری بدهیهای بلند مدت |
×× |
|
|
سرمایهگذاریهای بلندمدت |
×× |
|
سرمایه(سرمایه اولیه برای شروع کار) |
×× |
|
|
کسر می شود : |
|
|
|
|
|
|
-موارد معاف از خمس ( طبق توضیح 2-3-4 فوق ) |
(××) |
|
|
|
|
|
-اموال و تجهیزات بکار گرفته شده در امورات زندگی که بیش از حدود شئونات زندگی فرد باشد |
(××) |
|
|
|
|
|
جمع دارائیهای بلند مدت و کوتاه مدت |
A |
|
جمع بدهیها و سرمایه اولیه |
B |
|
|
درآمد مشمول محاسبه خمس |
A-B = C |
|
|||
|
کسر می شود : مال مخمس ( مال خمس داده شده سال قبل ) |
<D> |
|
|||
|
درآمد مشمول محاسبه خمس |
E |
|
|||
|
|
|
|
|||
سخن آخر :
مطالب تهیه شده که بشرح فوق جهت استفاده دوستان و همکاران و سایر علاقمندان ارائه گردید ، قطعاً دارای نواقص و کاستی هایی می باشد که با راهنمایی صاحب نظران از طریق مکاتبه با آدرس ایمیل Keyhani@Hadihesab.com نسبت به رفع آنها اقدام خواهد شود .
لازم به ذکر است که محاسبه و پرداخت صحیح خمس باعث تعدیل ثروت و مصرف درست آن در جامعه ، باعث ریشه کن شدن فقر خواهد شد . امیدوارم که در این دوران و شرایط خاص جامعه که این امر مهم دینی و معنوی جایگاه خود را بعضاً از دست داده است ، با همت دوستان و با استعانت از خدای مهربان ، در جهت تحقق این امر مهم الهی موفق گردیم . انشاء……..
منابع :
- صرفاً در استخراج مسائل فقهی این مکتوب از کتابهای 1- بررسی تاریخی و فقهی خمس ، نوشته آقایان عبدالرحمن انصاری و مصطفی آخوند 2- مباحثی پیرامون خمس ، نوشته آقای سید محمد ضیاء آبادی 3- خمس فریضه الهی از انتشارات بنیاد قرآن و عترت استفاده شده است .
نظر بدهید